foto: muzej rtk
Proslavljeni neimar kneza Miloša Obrenovića, Nastas Đorđević iz Ohrida, rodonačelnik čuvene milanovačke porodice Nastasijević, završio je gradnju crkve Svete Trojice 1862. godine, kao što je srpski vladar od njega i očekivao. Osnovni podaci o podizanju hrama „za sećanje i spas duše svog brata vojvode Milana Obrenovića“, uz pomen kneza Miloša i kneza Mihaila, koji je po očevoj smrti, 1860. godine preuzeo na sebe brigu o završetku njegove zadužbine, uklesani su u kameni parapet iznad glavnog ulaza u crkvu.
Neposredno pored mesta sa koga se uzdiže današnja crkva, u XIX veku je postojala crkva brvnara posvećena Svetom apostolu Tomi. O njenom postojanju svedoče Jevanđelje iz 1779. godine sa zapisom da je stiglo kao poklon ruskog cara Aleksandra Nikolajevića II crkvi varoši Despotovice – hramu Svetog apostola Tome 1858. godine, kao i pominjanje „stare crkve“ u Srpskim novinama i pismu iz 1862. užičkog vladike Joanikija beogradskom mitropolitu Mihailu u vezi osvećenja crkve. Pored toga, tu su i fotografija iz 1865. godine na kojoj se nazire krov brvnare, kao i vašar koji se i danas organizuje u gradu na praznik Svetog apostola Tome, „Tomindan“.
Crkvu je prvo naumio da sagradi knez Aleksandar Karađorđević, osnivač grada, i u tu svrhu je tadašnjem predsedniku opštine Vuju Vasiću lično poklonio 100 dukata, 1857. godine, uz predlog da se osnuje poseban fond za njenu gradnju. I Toma Vučić Perišić je imao ozbiljnu nameru da bude zadužbinar hrama u Despotovici, pa je potpisao i ugovor u kome se obavezao da će priložiti 3000 dukata za podizanje crkve. Međutim, povratak Obrenovića u Srbiju i čvrsta odluka kneza Miloša da će „podići crkvu o svom trošku“, kako su izveštavale Srpske novine 10. marta 1859. godine, izjalovili su njegovu želju. Nakon održane licitacije 6. aprila 1860. u kancelariji glavne uprave građevina u Kragujevcu, protomajstoru Nastasu Đorđeviću kao najpovoljnijem ponuđaču, poverena je gradnja milanovačkog hrama.
Milanovačka crkva Svete Trojice zidana je od takovskog peščara žućkasto oker boje, iz majdana u Sinoševićima, po izričitoj želji kneza Miloša, da bude izgrađena od istog materijala kao njegova prva zadužbina na Savincu. Koncipirana u klasicističkom stilu, ocenjena je kao najčuveniji i stilski najčistiji spomenik svoje epohe, sa ponavljenim rešenjem topčiderske crkve – bogenfrizom i postbaroknim zvonikom na zapadnom pročelju. Longitudinalne je osnove, sa visokom polukružnom apsidom i blago isturenim pevničkim prostorima, jednostavne, polubličasto zasvedene unutrašnjosti koja je podeljena na tri nejednaka traveja. Horski prostor se nalazi nad samim ulaznim delom, a usko kameno stepenište vodi do zvonika, koji ujedno ima ulogu i sahat kule. Sa sve četiri njegove strane nalaze se prozorski otvori iznad kojih su satovi. Godine 1938. general Božidar Terzić za uspomenu na svoju majku, kupio je i poklonio hramu satni mehanizam izrađen u radionici poznate zemunske firme „Pantelić. Na svakom časovniku sa sve četiri strane tornja, između brojeva, stajao je natpis „Majka Jerina“.
Odmah po završetku gradnje, 1863. godine crkva je dobila ikonostas, prvo samostalno slikarsko delo Nikole Markovića, koji je bio jedan od najtraženijih crkvenih slikara u Srbiji Obrenovića. Tradicionalno raspoređene ikone na oltarskoj pregradi razvijenog tipa, sa ikonom Svete Trojice koja dominira ispod krsta sa Raspećem, pripadaju likovnoj poetici srpskog sakralnog slikarstva 18. veka. Dekorativni drvorezbareni ukras izveden je u klasicističkom duhu. Međutim, u bombardovanju Gornjeg Milanovca 1941. godine pored same crkve, stradala je i njena arhiva, kao i prvobitni ikonostas, čiji delovi sada krase zidove crkve a delom su smešteni i u crkvenu biblioteku, zajedno sa nekoliko ikona, bogoslužbenih knjiga i liturgijskih predmeta iz XIX veka. Takođe, ovde se čuva i deo Takovskog grma, pod kojim su izvršeni dogovori za podizanje Drugog srpskog ustanka.
Fotografije: S. Savović / fotodokumentacija Muzeja rudničko-takovskog kraja
A. Bolović, A. Marušić
